Concept Thomas Lickona

Het Begrip Verantwoordelijkheid

Verantwoordelijkheid betekent letterlijk het vermogen en de bereidheid om (daadwerkelijk) antwoord te geven, c.q.: rekenschap af te leggen ten aanzien van het eigen doen en laten.
De kwestie van de verantwoordelijkheid is een kernvraag in het menselijk bestaan. De eerste vraag die in de Joodse traditie wordt gesteld is: "Mens waar ben je ?"
En de tweede vraag luidt: "Kaïn waar is je broer ?" (Genesis 3 en 4.)
Beide vragen raken de essentie van de menselijke verantwoordelijkheid: het omzien naar de ander.
Overigens zijn er in principe vijf redenen te bedenken om iemand niet aan te spreken op zijn of haar verantwoordelijkheid: 1) de afwezigheid van vrijheid; 2) het werkelijk niet kunnen overzien van consequenties en omstandigheden; 3) het ontbreken van de mogelijkheid om de omstandigheden te beïnvloeden; 4) het niet toerekeningsvatbaar zijn; 5) het ontbreken van de mogelijkheid om alternatieve handelingen te verrichten.

Bij een gesprek over verantwoordelijkheid doet men er goed aan een onderscheid te maken tussen drie hoofdvormen:

  1. verantwoordelijkheid als aansprakelijkheid;
  2. verantwoordelijkheid als taak, en
  3. verantwoordelijkheid als deugd.
a) Bij aansprakelijkheid gaat het in de regel om juridische of morele verantwoordelijkheid voor de (negatieve) gevolgen van bepaalde handelingen (of het nalaten daarvan). In deze betekenis is ook altijd een oordelende instantie verondersteld. Achteraf blijkt of iemand aansprakelijk is, -of niet. Een tussenvorm is niet mogelijk.
b) Bij verantwoordelijkheid als taak spelen bepaalde bevoegdheden of plichten die verbonden zijn met een bepaalde rol, functie of taak. Of je nu je taakverantwoordelijkheid (bijvoorbeeld als directeur of leraar in opleiding) uitoefent of niet, je kunt achteraf ter verantwoording worden geroepen.
c) Verantwoordelijkheid als deugd is de verantwoordelijkheid die je uit eigener beweging actief op je neemt; bijvoorbeeld om ongewenste toestanden te voorkomen, of om een gewenste doelen te bereiken. De motivatie bij de verantwoordelijkheid als deugd komt van binnen uit, wordt vaak gebaseerd op een (godsdienstige) levensbeschouwing en is sterk persoonsgebonden. Bij verantwoordelijkheid als deugd kan de mate van verantwoordelijkheid van persoon tot persoon verschillen.

Bron: Database programma 'De Bus', Project Waarden & Normen 1997.

Terug naar het concept van Lickona